Αξιοκρατία, αριστεία, αξιολόγηση και άλλες απάτες

Πριν λίγες δεκαετίες, ένας μαρξιστής ιστορικός, όχι ιδιαίτερα ριζοσπαστικός, ή μάλλον τόσο συγκρατημένος που τον είπανε «τόρυ κομμουνιστή» (μιλάμε βέβαια για τον Χόμπσμπαουμ), θεώρησε καλό να υπενθυμίσει ότι η αξιοκρατία είναι, σε εννοιολογικό επίπεδο, το ακριβώς αντίθετο της δημοκρατίας, η άρνηση της εξισωτικής αρχής και η αντικατάστασή της από κάποια άδηλη και σκοτεινή ουσία («αξία») που μένει να οριστεί αλλά πάντως αποτελεί προνόμιο λίγων. Σε τελική ανάλυση (δε θυμάμαι τώρα αν αυτό το συμπέραινε ο ίδιος ο Χόμπσμπαουμ ή αν άφηνε τον αναγνώστη του να το συμπεράνει),[1] η αξιοκρατία είναι μια άλλη λέξη για την αριστοκρατία, που δηλώνει ότι το πάνω χέρι πρέπει να το έχουν ορισμένοι και λίγοι, που διαθέτουν εξαρχής κάποιο προσόν, κι επιπλέον ότι αυτό το προσόν αποδεικνύει, αντικειμενικά και ολοφάνερα, την ηθική ή διανοητική ανωτερότητά τους: αυτοί είναι «άξιοι» ή «άριστοι», και ασφαλώς σοφοί, γενναίοι και ωραίοι. Απέναντι σε τέτοιες, αριστοκρατικές ή αξιοκρατικές αξιώσεις, έχουμε πάντα το δικαίωμα να κάνουμε δυο (τουλάχιστον) ερωτήσεις:
– Ποιος αποφασίζει για το ποιος είναι άριστος ή άξιος κλπ;
– Ποια είναι τα κριτήρια αυτής της αξιολόγησης;

Advertisement

Máquinas Locas

Τα τρένα της προόδου και οι εξεγερμένοι χωρικοί

του Έντσο Τραβέρσο*

Οι σιδηρόδρομοι έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στη Μεξικάνικη Επανάσταση, δοκιμάζοντας για μια φορά ακόμα την ιστορική σχέση ανάμεσα στις μηχανές και την ανθρώπινη δράση, ανάμεσα στην καπιταλιστική οικονομική ορθολογικότητα και την ηθική οικονομία του πλήθους. Το 19ο αιώνα, οι σιδηρόδρομοι εμφανίστηκαν στο Μεξικό σαν σύμβολο προόδου και εκσυγχρονισμού, και εγκωμιάζονταν διαρκώς από τις κυρίαρχες ελίτ. Το σχέδιο να ενωθούν σιδηροδρομικά οι δυο ακτές της χώρας, ο Ειρηνικός και ο Ατλαντικός, είχε καταστρωθεί ήδη από τη δεκαετία του 1830, ενώ το 1873 εγκαινιάστηκε η πρώτη σιδηροδρομική γραμμή μεταξύ της Πόλης του Μεξικού και του Βερακρούς. Μεταξύ 1876 και 1911, επί προεδρίας του στρατηγού Πορφίριο Ντίας («Πορφιριάτο»), το Μεξικό γνώρισε ένα πραγματικό σιδηροδρομικό μπουμ: το δίκτυο πέρασε από τα 640 στα πάνω από 24.000 χιλιόμετρα. Τις παραμονές της επανάστασης, η κατασκευή ενός εθνικού δικτύου είχε ολοκληρωθεί.[1] Γενική ήταν η πεποίθηση ότι οι σιδηρόδρομοι θα έσωζαν τη χώρα από τη φτώχια και την καθυστέρηση και θα έφερναν εκσυγχρονισμό και οικονομική ανάπτυξη. Όπως και σε πολλά άλλα λατινοαμερικάνικα έθνη, οι φιλελεύθεροι έβλεπαν εδώ την ενσάρκωση του περίφημου θετικιστικού συνθήματος: «Τάξη και Πρόοδος».[2]

Ξυλοκλέφτες, λουδίτες και παρενδυσίες με ευγενείς σκοπούς

Κάτω από αυτό τον κάπως ηχηρό τίτλο, συγκεντρώνονται κάποιες σκόρπιες σημειώσεις που αφορούν ορισμένες πρώιμες αντιστάσεις στον καπιταλισμό. Τέτοιες ενέργειες έχουν συχνά ονομαστεί «αρχαϊκές» ή «πρωτόγονες», όμως οι χαραχτηρισμοί αυτοί θα θεωρηθούν εδώ καταχρηστικοί και αβάσιμοι – ή για την ακρίβεια θα καταρριφθούν κατηγορηματικά. Αυτό είναι άλλωστε το κοινό νήμα που ενώνει αυτές τις και εκ των πραγμάτων αποσπασματικές και κάπως χαοτικές σημειώσεις. Είναι γεγονός ότι όλ’ αυτά τράβηξαν το ενδιαφέρον, ή αξιολογήθηκαν σε όλη τους την έκταση, χωρίς εκσυγχρονιστική περιφρόνηση ή παροντιστική αλαζονεία, μόνο σε πρόσφατες εποχές, μόνο «σήμερα». (Αυτό το «σήμερα» είναι πολύ σχετικό αφού εκτείνεται σε αρκετές δεκαετίες – ή για την ακρίβεια σε δύο περιόδους: τις δεκαετίες του 1960 και 1970 και, μετά από μια περίοδο οπισθοδρόμησης ή στασιμότητας, τον 21ο αιώνα.) Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι «μόνο σήμερα», που διαθέτουμε πια ανώτερα αναλυτικά εργαλεία, μπορούμε να αποδώσουμε δικαιοσύνη σ’ αυτούς τους παλιούς αγώνες – όμως ούτε αυτό δεν ισχύει, είναι μια ακόμα εκσυγχρονιστική αυταπάτη. Στην πραγματικότητα, οι πράξεις αυτές μπορούσαν να αξιολογηθούν σε όλες τους τις διαστάσεις ήδη στην εποχή τους. Για όσους τις αδίκησαν, μπορούμε να πούμε ότι φταίνε οι ίδιοι, οι πνευματικές ή ταξικές τους προκαταλήψεις, οι κοινωνικές ή πολιτικές τυφλώσεις τους.

Δολοφονία στο Δάσος Γουιλόνι

Μια ιστορία από τον Άγριο Νότο

Υπάρχει ένα δάσος που λέγεται Γουιλόνι. Έτσι το λέγανε οι Ινδιάνοι Μασκόγκι, αλλιώς Κρικ, που ζούσαν στα μέρη αυτά, πριν τους διώξουν – για την ακρίβεια, πριν τους τσουβαλιάσουν και τους μαντρώσουν κάπου στα δυτικά του Μισισιπή.[1] Μετά το είπαν Σάουθ Ρίβερ Φόρεστ, όπως και να το πούμε όμως, το δάσος αυτό εξακολουθεί να υπάρχει, όχι χωρίς ενδιάμεσες περιπέτειες, μόλις έξω από την πόλη της Ατλάντα. Δεν είναι ωστόσο σίγουρο ότι θα συνεχίσει να υπάρχει, τουλάχιστον ένα μέρος του, αφού έχουν εμφανιστεί σχέδια για την «αξιοποίησή» του.

Ο καιρός και οι Καίσαρες (Β)

σχόλια στη σύγχρονη ιστοριογραφία του τέλους της Ρώμης

δεύτερο μέρος

το πρώτο μέρος

«Τα γηρατειά του κόσμου» ή μια πολύ γέρικη ιδέα για τον κόσμο;

Τιτλοφορώντας έτσι, «Τα γηρατειά του κόσμου», το τέταρτο κεφάλαιό του, ο Χάρπερ μάς εξηγεί: «Οι χριστιανοί εκείνης της ταραγμένης περιόδου θα επινοούσαν την ιδέα ότι ζούσαν τα “γηρατειά του κόσμου”» (σελ. 194). Λοιπόν, για να το πούμε αμέσως, αυτό δεν είναι αλήθεια – και θα το εξηγήσω αναλυτικά. Ο Χάρπερ προσπαθεί να βρει αποδείξεις για μια «κλιματική αλλαγή κατά τον 3ο αιώνα» και αναζητά τεκμήρια στη ρητορεία των Χριστιανών της εποχής και συγκεκριμένα σε μιαν απολογία του Κυπριανού. Θα δούμε παρακάτω πώς χρησιμοποιείται στραβά το συγκεκριμένο κείμενο, όμως έτσι κι αλλιώς δεν ήταν πολύ καλή η ιδέα του: τα «γηρατειά του κόσμου» ήταν μια πολύ παλιά και κοινότοπη ιδέα στη ρωμαϊκή κουλτούρα (για να μην αναζητήσουμε τις ακόμα αρχαιότερες ρίζες της σε διάφορους πολιτισμούς της Εγγύς Ανατολής, του αρχαιοελληνικού συμπεριλαμβανομένου), αρκεί ν’ αναφέρουμε τον Λουκρήτιο, που εξηγούσε το γέρασμα του κόσμου με βάση την ατομική θεωρία (Και τώρα αστενισμένες / είναι οι γενιές των ζωντανών κι η γης ασβολωμένη / Ζούδια μονάχα μεταβιάς πολύ μικρά γεννάει […] Και δεν κατέχει πώς χαλούν σιγά σιγά τα πάντα, / πώς γένονται σαράβαλα γιατί τα αδυνατίζει / και τα παλιώνει του καιρού το μάκρος που περνάει.),[1] κι αυτό στην ακμή του Ρωμαϊκού Κλιματικού Βέλτιστου (για να χρησιμοποιήσω τις χρονολογικές διαιρέσεις του Χάρπερ). Ή πάλι τον Σενέκα πατέρα και τις βιολογικές παρομοιώσεις του, όταν μιλάει για τις ηλικίες της Ρώμης (και είχαμε φτάσει ήδη στα «γηρατειά της Ρώμης», όταν έγραφε, επί Καλιγούλα).

Ο καιρός και οι Καίσαρες (Α)

σχόλια στη σύγχρονη ιστοριογραφία του τέλους της Ρώμης

πρώτο μέρος

«Η μοίρα της Ρώμης» ή η μοίρα της εποχής μας;

Το βιβλίο του Κάιλ Χάρπερ, Η μοίρα της Ρώμης. Κλίμα, ασθένειες και το τέλος μιας αυτοκρατορίας,[1] έχοντας εκδοθεί το 2017 και έχοντας κιόλας σημειώσει μεγάλη επιτυχία και κερδίσει μεγάλη προβολή, φάνηκε να αποχτάει στο ύστερο και μια προφητική διάσταση. Η σύγχρονη παγκόσμια αυτοκρατορία, πολύ προβληματισμένη με τη διαρκή κι αγιάτρευτη παρακμή της, είχε ήδη ανακοινώσει επισήμως ότι απειλείται με αφανισμό από κάποια «κλιματική αλλαγή», δεν είχε πάρει όμως στα σοβαρά την πιθανότητα να τη σαρώσει μια πανδημία. Όταν αυτό συνέβη (σε φαντασιακό επίπεδο τουλάχιστον), το βιβλίο του Χάρπερ κέρδισε επιπλέον μιαν αναπάντεχη επικαιρική διάσταση και ο συγγραφέας έγινε πραγματική βεντέτα. Ωστόσο, κοιτώντας το καλύτερα, η σχέση ανάμεσα στο περιεχόμενο του βιβλίου και τα γεγονότα της εποχής μας δεν έχει να κάνει τόσο με πρόβλεψη (συμπεριλαμβάνοντας στις προβλέψεις και τις προφητείες που αυτοεπιβεβαιώνονται) ούτε με κάποια περισσότερο ή λιγότερο ευτυχή σύμπτωση. Η αιτιακή σχέση έχει μάλλον αντίστροφη φορά: ο Χάρπερ, πιστεύοντας ότι φωτίζει μ’ ένα νέο τρόπο τη ρωμαϊκή ιστορία, έκφραζε στην πραγματικότητα, και με πολύ πετυχημένο τρόπο, το πνεύμα και την κουλτούρα μιας εποχής (της δικής μας), και αυτό το πνεύμα κι αυτή η κουλτούρα καθόρισε, μεταξύ πολλών άλλων, και το πώς έγινε αντιληπτή, πώς αντιμετωπίστηκε και πώς βιώθηκε η μεταγενέστερη πανδημία. Η προφητεία ήταν αλλού.

Το μάθημα του Polanyi

Ένας χρόνος από το θάνατο του Μάρσαλ Σάλινς

«Δεν θυμάμαι πια γιατί ο σπουδαίος ούγγρος οικονομικός ιστορικός, ο Καρλ Πολάνιι, με ξεμονάχιασε για ένα σύντομο μάθημα. Ήμουν ένας από τους λίγους πτυχιούχους ανθρωπολογίας που είχαν πάρει την άδεια να παρακολουθήσουν το περίφημο σεμινάριο «Εμπόριο και Αγορές» στο Κολούμπια, στις αρχές της δεκαετίας του ’50. Ο Πολάνιι μού είπε κάτι που, περιέργως, μου έμεινε καρφωμένο στο νου όλα αυτά τα χρόνια και που, ακόμα πιο περιέργως, απόχτησε υλική ενσάρκωση. Ο Πολάνιι ήθελε να μου πει ότι το μυαλό είναι όπως ένας άνθρωπος με ανάπηρο χέρι που προσπαθεί να πιάσει κάτι πάνω στο τραπέζι. Προσπαθεί έτσι, προσπαθεί αλλιώς, ώσπου να βρει ένα τρόπο βολικό για την αναπηρία του. Έτσι είναι και το μυαλό μας, είπε ο Πολάνιι. Βρίσκει κάποιο τρόπο να τα βγάλει πέρα με το υλικό της εμπειρίας. Θεωρούσα πάντα σωστό αυτό που είχε πει για το μυαλό, ασφαλώς, όταν όμως έπαθα μερική παράλυση στα χέρια, προσκολλήθηκα διπλά στο ανέκδοτο αυτό. Ήταν μια περίεργη αρρώστια που μου στέρησε την ικανότητα να γράφω και να ερευνώ.

Ο Μαρξ στις στέπες

Μολονότι δεν πρόκειται για «βιβλιοπαρουσίαση», αφορμή γι’ αυτό το, τρόπος του λέγειν, ταξίδι στις ρωσικές στέπες στάθηκε ένα βιβλίο, Ο άλλος Μαρξ του Έτορε Τσινέλα.[1] Με λίγα λόγια, ορίστε ποιο είναι το ζήτημα: από τις πρώτες σελίδες ο συγγραφέας του δηλώνει πως «θέλει καταρχάς να δείξει ότι η θέαση της ιστορίας και της επανάστασης από τον Μαρξ είναι πολύ λιγότερο μονολιθική απ’ όσο νομίζουμε» (11).[2] Διαπιστώνοντας μια διανοητική μεταμόρφωση στον ύστερο Μαρξ και σκοπεύοντας να την εξηγήσει, προσπαθεί να αναλύσει «το πνευματικό του εργαστήριο, το υποστηρικτικό αρχειακό υλικό του, τα τετράδια με τις σημειώσεις του, συγκεκριμένες επαφές με άλλους μελετητές» (13). Από μια σκοπιά, αντικείμενο του βιβλίου είναι η διαχρονική σχέση του Μαρξ με τη Ρωσία, σχέση που γνώρισε πολλές διακυμάνσεις στη διάρκεια της ζωής του – κάτι που έχει έτσι κι αλλιώς ενδιαφέρον. Βασική αιχμή, για το συγγραφέα, παραμένει πάντα η σταδιακή και όψιμη αλλαγή ορισμένων απόψεων του Μαρξ, αλλαγή στην οποία, ωστόσο, βάρυναν πολύ οι ρωσικές του εμπειρίες. Βέβαια ο Μαρξ δεν πάτησε ποτέ το πόδι του στα εδάφη της τσαρικής αυτοκρατορίας, όσο όμως περνούσαν τα χρόνια βρίσκονταν όλο και πιο μπλεγμένος στα ρωσικά πράγματα: όχι μόνο είχε στενές προσωπικές σχέσεις και πυκνή αλληλογραφία με πολλούς και διάφορους Ρώσους αλλά, κυρίως, έγινε ένας πολύ μελετηρός ερευνητής των ρωσικών συνθηκών (φτάνοντας στο σημείο να μάθει και τη ρωσική γλώσσα, σε προχωρημένη ηλικία, για να έχει πρόσβαση σε πρωτογενείς πηγές). Επιπλέον, ήδη στη διάρκεια της ζωής του, οι θεωρίες του Μαρξ είχαν ολοένα και πιο μεγάλη διάδοση και επιρροή στη Ρωσία – κι αυτό ενθάρρυνε μια ανατροφοδότηση κι ένα διάλογο με τους τότε ρώσους επαναστάτες, που ήταν βέβαια στη μεγάλη τους πλειοψηφία ναρόντινκοι. Είναι γνωστό ότι η πρώτη μετάφραση του Κεφαλαίου (και μιλάμε για τον πρώτο τόμο, τον μόνο που εκδόθηκε από τον ίδιο το συγγραφέα του) ήταν ακριβώς η ρώσικη, πέντε μόλις χρόνια μετά την έκδοση του γερμανικού πρωτότυπου, κι ότι αυτή η ρωσική μετάφραση είχε πλατιά απήχηση: όχι μόνο πούλησε περισσότερα αντίτυπα από τη γερμανική έκδοση αλλά έγινε γνωστή και σε ευρύτερους κύκλους, των ακαδημαϊκών συμπεριλαμβανομένων.[3]

Το κατά Φουκό τέλος της επανάστασης

 ή 

Πώς ο Μισέλ Φουκό κατάλαβε τόσο στραβά το νεοφιλελευθερισμό

Είχαμε υποσχεθεί (εδώ, σημ. 3)[1] μια συνέχεια στην κριτική του Ντανιέλ Ζαμορά στον Μισέλ Φουκό – συγκεκριμένα τη συνέντευξη-παρουσίαση του βιβλίου του, γραμμένου μαζί με τον Μίτσελ Ντιν, Le dernier homme et la fin de la révolution. Foucault après Mai 68, συνέντευξη που δόθηκε στον Κεβίν Μπουκό-Βικτουάρ, για λογαριασμό του Le Comptoir. Στο στόχαστρο της κριτικής βρίσκεται, βασικά, η προσδοκία, που καλλιέργησε λίγο-πολύ ρητά ο Φουκό, ότι μια νέα και νεοφιλελεύθερη κοινωνική τάξη πραγμάτων θα περιόριζε τον κρατικό αυταρχισμό και, κυρίως, θα πρόσφερε μεγαλύτερες ευκαιρίες στην ατομική αυτονομία και περισσότερο χώρο για πειραματισμούς εκ μέρους ριζοσπαστικών μειοψηφιών. Η αισιόδοξη φουκοϊκή επαγγελία, το ξέρουμε καλά και πικρά σήμερα, διαψεύστηκε οικτρά και στις δύο πτυχές της.

Daniel Zamora Vargas

Άγραφα μνήματα, σπασμένα αγάλματα

μια επιστροφή των Κλεμμένων Παιδιών

Η ένταση ανάμεσα σε μνημεία αφανή, εξαφανισμένα και λησμονημένα, που τα αναζητούν όσοι συντηρούν μυστικά κάποιες κρυφές παραδόσεις, και σε μνημεία περιφανή, κατεστημένα και πανηγυρικά, κάτω από την αιγίδα της αστυνομίας και του κομφορμισμού, φαίνεται ότι μπορεί να λυθεί, ή να εξισορροπηθεί, μέσα από τη δράση μιας βανδαλιστικής κριτικής. Ο Καναδάς είναι ο τόπος όπου αυτή η εξίσωση αποδείχτηκε ότι ισχύει. Τα Κλεμμένα Παιδιά (θυμίζουμε συνοπτικά: παιδιά αυτόχθονων που αποκόπηκαν από τις οικογένειές τους, τις κοινότητές τους, τις κουλτούρες τους, μέσα από συστήματα υποχρεωτικών και εσωτερικών σχολείων-στρατοπέδων ή, εναλλακτικά, μέσα από καταναγκαστικές υιοθεσίες), τα Κλεμμένα Παιδιά λοιπόν, φανερώθηκαν στον Καναδά, ήρθαν κυριολεχτικά στην επιφάνεια, μολονότι με μακάβριο τρόπο.