(και μια προσωπική ατυχία)
Ο Έντσο Τραβέρσο βρέθηκε στην Αθήνα την Τετάρτη 18 Οκτωβρίου 2023, στο Παλιό Χημείο (ή, πιο επίσημα: στο αμφιθέατρο της Βιβλιοθήκης της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ), για μια παρουσιαση του τελευταίου του βιβλίου, με τη συμμετοχή του Κωστή Καρπόζηλου, ιστορικού και διευθυντή του ΑΣΚΙ, και του Τάσου Τσακίρογλου, δημοσιογράφου στην Εφημερίδα των Συντακτών. Η εκδήλωση τράβηξε πολύ κόσμο – είχε λοιπόν μεγάλη επιτυχία: παρακάτω βλέπετε το βίντεο (στα αγγλικά, δυστυχώς δίχως υπότιτλους). Μια επίσκεψη του Τραβέρσο στην Αθήνα είχε προγραμματιστεί παλιότερα, όμως είχε ματαιωθεί λόγω της πανδημίας.
Αλλά οι ύστερες συνέπειες της πανδημίας έπαιξαν κι άλλον ένα ρόλο στην υπόθεση – και εδώ περνάμε στην προσωπική ατυχία. Στην εκδήλωση αυτή, λοιπόν, ήταν να πω κι εγώ δυο κουβέντες (μετά από πρόταση, και με την ενθάρρυνση του Έντσο, για να τα λέμε όλα), όμως, «για λόγους υγείας» (όπως λένε), δεν μπόρεσα καν να είμαι στο Παλιό Χημείο. Το αποτέλεσμα ήταν, στη διάρκεια της εκδήλωσης ή αμέσως μετά το τέλος της, να με αναζητήσουν, τηλεφωνικά ή ημεϊλικά, καμιά εικοσαριά άτομα από τους καλεσμένους μου (αν μπορώ να τους πω έτσι), καθώς μάλιστα η απουσία του μεταφραστή έγινε αισθητή. Εντάξει, γενικότερα μιλώντας, οι μεταφραστές έχουν συνηθίσει να παρουσιάζονται βιβλία τους σάμπως η μετάφραση να έγινε με κάποιο αυτόματο τρόπο, αλλά ας μην το παρασκαλίζουμε.
Η ιστορία (ακόμα και η μικροϊστορία στο επίπεδο αυτό) δεν μπορεί βέβαια να διορθωθεί, ή να λυτρωθεί με μπενγιαμινικό ή άλλο τρόπο, όμως απλώς για να «σώσω» κάτι απ’ αυτή την απώλεια, γράφω εδώ παρακάτω τα λίγα λόγια που θα έλεγα, αν τα πράγματα είχαν έρθει διαφορετικά. Στην πραγματικότητα, είχα ετοιμάσει να πω στην κυριολεξία δυο κουβέντες, προφορικά και χωρίς κείμενο, ούτε πέντε λεφτά, αλλά εδώ τις καταγράφω, πάνω-κάτω, στο χαρτί. Χωρίς να μπω στον πειρασμό, όπως μου συμβαίνει συχνά, να τις επεκτείνω ή να προσθέσω επεξηγήσεις και υποσημειώσεις.
Έχω μεταφράσει 8 ή 9 βιβλία του Έντσο Τραβέρσο (8 μεταφράσεις και μια επιμέλεια μάλλον) αλλά μη φοβάστε, δε θα σας κουράσω με τεχνικές λεπτομέρειες. Μόνο δυο πράγματα θέλω να πω.
Το πρώτο έχει να κάνει με την άνεση με την οποία κινείται ο Τραβέρσο σε διαφορετικούς γλωσσικούς κόσμους και τι συνέπειες μπορεί να έχει αυτό. Συνέβη το εξής με την Επανάσταση, και με την Επανάσταση, γιατί έχει συμβεί, σε παραλλαγές, με τρία άλλα βιβλία νομίζω, ξεκινώντας από την Αριστερή Μελαγχολία. Το βιβλίο που έχουμε δω λοιπόν, γράφτηκε στα αγγλικά, και στη συνέχεια μεταφράστηκε στα γαλλικά και τα ιταλικά, φυσικά από γαλλόφωνο και ιταλόφωνο μεταφραστή, αλλά και τις δύο μεταφράσεις τις ξαναπέρασε ο ίδιος ο συγγραφέας προσαρμόζοντας κάποια πράγματα προς το κοινό στο οποίο θα απευθυνόταν η κάθε έκδοση. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να αφαιρούσε ή να πρόσθετε κάποια φράση ή κάποια πληροφορία, να άλλαζε τη διατύπωση κλπ. Ο Έντσο επιμένει (το λέει στους προλόγους του, δε μαρτυράμε κάποιο μυστικό) ότι και οι τρεις αυτές εκδόσεις έχουν αξία πρωτοτύπου. Τώρα, για τον έλληνα μεταφραστή, αυτό σήμαινε ότι είχε μπροστά του τρία πρωτότυπα …και πολλές φορές βρέθηκα σε αμηχανία και δεν ήμουν σίγουρος για το τι έπρεπε ακριβώς να γράψω. Όποτε ρώτησα τον Έντσο, μου απάντησε, χοντρικά, «Κάνε ό,τι θέλεις», εννοώντας βέβαια «κινήσου ανάλογα με τις ανάγκες της ελληνικής έκδοσης, όπως τις καταλαβαίνεις εσύ». Ε, αυτό έγινε. Έτσι, η διαδικασία της μετάφρασης έγινε οπωσδήποτε πιο χρονοβόρα και πιο κουραστική – από την άλλη μεριά όμως, έγινε και πιο δημιουργική κι ενδιαφέρουσα. Το αποτέλεσμα πάντως είναι ότι πλάι στις τρεις εκδόσεις του ίδιου έργου, αγγλική, γαλλική, ιταλική, που καμία δεν είναι εντελώς όμοια με την άλλη, έχει κι η ελληνική έκδοση, τέταρτη αυτή, μια μοναδικότητα.
Το δεύτερο, τώρα: Σε κάποια παρουσίαση βιβλίου του Έντσο Τραβέρσο, με ρώτησαν αν και πώς με έχει επηρεάσει η μετάφραση του έργου του. Μάλλον εννοούσαν πολιτικά – αλλά, στην απάντησή μου, ξεγλιστρώντας ίσως, ή τέλος πάντων αλλάζοντας πίστα, απάντησα πως, με μια κουβέντα, εκείνο που έμαθα από τον Έντσο είναι μεθοδολογία της ιστορίας.
Αν λοιπόν είναι αλήθεια ότι ο μεταφραστής είναι, καταρχήν, ένας ιδανικός αναγνώστης, έχω να σας πω ότι, μπορεί στην ανάγνωση των βιβλίων του Τραβέρσο εκείνο που κάνει αρχικά εντύπωση να είναι ο πλούτος των γνώσεων (και πράγματι, διαβάζοντας ακόμα και για θέματα που πίστευα ότι τα γνωρίζω πολύ καλά, έμαθα λεπτομέρειες που τις αγνοούσα), όμως εκείνο που μένει τελικά, το σπουδαιότερο, είναι ένα δίδαγμα για το πώς να μελετάμε την ιστορία και πώς να γράφουμε την ιστορία. Δε θα πω περισσότερα, δείτε όμως, γι’ αυτά τα θέματα μεθοδολογίας, την Εισαγωγή του συγγραφέα στο Η ιστορία ως πεδίο μάχης, κυρίως εκεί που μιλάει για τους τέσσερις «κανόνες» του (σε εισαγωγικά τους έχει τους κανόνες, γιατί δεν πρόκειται ξερωγώ για νόμους, για κάτι το άτεγκτο, αλλά για κατευθύνσεις ή για σημεία αναφοράς) – κι εκεί που μιλάει για τον κριτικό ιστορικισμό.
Αυτά μόνο, ο λόγος στον Έντσο Τραβέρσο.
Σαν επίμετρο, ορίστε και δυο συνεντεύξεις που έδωσε ο Έντσο με την ευκαιρία της επίσκεψης αυτής: στο Jacobin Greece, με τον Δημήτρη Γκιούλο και την Αθηνά Ρώσσογλου, και στην Εποχή, με την Τιτίκα Δημητρούλια και το Μανώλη Πιμπλή. Επιπλέον, να και μια πολύ πρόσφατη συνέντευξη, στα γαλλικά αυτή, με τους Joseph Confavreux και Mathieu Dejean και με αφορμή τη γενοκτονία της Γάζας.
Τέταρτος Κόσμος 