Θέσεις περί βασιλείας

David Graeber & Marshall Sahlins

Με αφορμή τον ξαφνικό θάνατο του Ντέιβιντ Γκρέμπερ, το Σεπτέμβρη, είχαν μεταφραστεί εδώ, βιαστικά, λίγες σελίδες του. Πιο οργανωμένα τώρα, θα παρουσιαστεί, σε συνέχειες, η εισαγωγή σε κείνο τον ίδιο τόμο που είχε αναφερθεί τότε,* μια συνεργασία του Ντέιβ με το δάσκαλό του, τον Μάρσαλ Σάλινς (ο οποίος, ωστόσο, δήλωνε εκεί, σ’ ένα σπάνιο κοπλιμέντο, ότι «είναι δύσκολο πια να πούμε ποιος είναι ο μαθητής και ποιος ο δάσκαλος»). Την ίδια στιγμή έρχεται η, ελαφρά καθυστερημένη, ελληνική έκδοση ενός βιβλίου του Σάλινς** που, μολονότι πολύ μικρότερο και σε πιο ανάλαφρο ύφος, συναντιέται και διασταυρώνεται επανειλημμένα με τον βαρύτερο, από κάθε άποψη, τόμο Περί βασιλέων. Η δημοσίευση των «Θέσεων περί βασιλείας» θα ολοκληρωθεί σε τρία μέρη.***

Η βασιλεία είναι μια από τις πιο επίμονες μορφές ανθρώπινης διακυβέρνησης. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε επακριβώς τις ιστορικές απαρχές της στο χρόνο και στο χώρο, μαρτυρείται ωστόσο πραχτικά σε όλες τις εποχές και σε όλες τις ηπείρους, και στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας η τάση ήταν να γίνει πιο συχνή κι όχι λιγότερο.

Επιπλέον, από τη στιγμή που οι βασιλιάδες έχουν εγκατασταθεί, φαίνεται πως είναι ιδιαίτερα δύσκολο να τους ξεφορτωθείς. Χρειάστηκαν εντυπωσιακές νομικές ακροβασίες για να γίνει εφικτή η εκτέλεση του Καρόλου του Α΄ και του Λουδοβίκου του ΙΣΤ΄, αν ξεπαστρέψεις απλώς μια βασιλική οικογένεια, όπως συνέβη με τους τσάρους, βρίσκεσαι φορτωμένος (για πάντα, απ’ ό,τι φαίνεται) με υποκατάστατα τσάρων ενώ, σήμερα ακόμα, δεν μοιάζει σύμπτωση ότι τα μόνα καθεστώτα που έμειναν σχεδόν εντελώς ακλόνητα από τις εξεγέρσεις της Αραβικής Άνοιξης του 2011 ήταν εκείνα με μακρόχρονες μοναρχίες. Ακόμα κι όταν οι βασιλιάδες εκθρονίζονται, το νομικό και πολιτικό πλαίσιο της μοναρχίας τείνει να επιβιώνει, όπως αποδεικνύει το γεγονός ότι όλα τα σύγχρονα κράτη βασίζονται στην παράδοξη και αντιφατική αρχή της «λαϊκής κυριαρχίας»,[1] δηλαδή στην παραδοχή ότι η εξουσία που κάποτε είχαν οι βασιλείς εξακολουθεί να υπάρχει, απλώς μετατοπισμένη τώρα σε μια οντότητα που ονομάζεται «ο λαός».
   Μια απρόβλεφτη παρενέργεια της κατάρρευσης των ευρωπαϊκών αποικιακών αυτοκρατοριών ήταν ότι αυτή η έννοια της κυριαρχίας έγινε η βάση της συνταγματικής τάξης παντού – με μερική εξαίρεση λιγοστές χώρες όπως το Νεπάλ και η Σαουδική Αραβία, που είχαν ήδη τις δικές τους μοναρχίες.
     Συνεπάγεται ότι κάθε θεωρία της πολιτικής ζωής που δεν παίρνει υπόψη της αυτό, ή που αντιμετωπίζει τη βασιλεία σαν ένα περιθωριακό, δευτερεύον ή κατ’ εξαίρεση φαινόμενο, δεν είναι πολύ καλή θεωρία.
     Σε τούτο τον τόμο, λοιπόν, προτείνουμε κάποια στοιχεία για μια θεωρία της βασιλείας. Τα επιχειρήματα αντλούνται από έδαφος που και οι δύο έχουμε εξερευνήσει ήδη: αφενός τα κλασικά δοκίμια για την ξενοβασιλεία (stranger-kingship) και αφετέρου τη θεϊκή βασιλεία των Σιλούκ.[2] Η συλλογή εστιάζει μερικά σε αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί «θεϊκή» ή «ιερή» βασιλεία, θεωρώντας ωστόσο ότι μια διεξοδική εξέταση των κοινότερων γνωρισμάτων της μπορεί να αποκαλύψει τις βαθιές δομές που βρίσκονται πίσω από τη μοναρχία, άρα και πίσω από την πολιτική, παντού.
     Όσα ακολουθούν είναι μια σειρά γενικών προτάσεων, εμπνευσμένων από τα ευρήματα των δοκιμίων που συγκεντρώνονται στον τόμο αυτό. Από όσα λέγονται, κάποια, ίσως, κλίνουν περισσότερο προς την προοπτική του ενός ή του άλλου από τους δύο συγγραφείς, πιστεύουμε όμως ότι η διαλογική ένταση είναι γόνιμη και ότι οι επακόλουθες προτάσεις ενδέχεται να υποδεικνύουν σημαντικές νέες κατευθύνσεις στην έρευνα.

Η κοσμική πολιτεία

Οι ανθρώπινες κοινωνίες περικλείονται ιεραρχικά –συνήθως από πάνω, από κάτω και επί της γης– μέσα σε μια κοσμική πολιτεία που κατοικείται από πλάσματα με ανθρώπινα γνωρίσματα και μεταανθρώπινες δυνάμεις που κυβερνούν τη μοίρα των ανθρώπων. Με τη μορφή θεών, προγόνων, φαντασμάτων, δαιμόνων, αφεντάδων-των-ειδών (species-masters) και των ανιμιστικών υπάρξεων που προσωποποιούνται στα πλάσματα και στα γνωρίσματα της φύσης, τα μεταπρόσωπα αυτά είναι προικισμένα με εκτεταμένες δυνάμεις ζωής και θανάτου, οι οποίες, μαζί με τον έλεγχο που ασκούν στις κοσμικές συνθήκες, τους κάνουν από κάθε άποψη κριτές της ανθρώπινης ευημερίας και δυστυχίας. Ακόμα και πολλοί χαλαρά οργανωμένοι κυνηγητικοί και τροφοσυλλεκτικοί λαοί υποτάσσονται έτσι σε υπάρξεις της τάξης των θεών, που κυβερνούν μεγάλες εδαφικές περιοχές και το σύνολο του ανθρώπινου πληθυσμού. Υπάρχουν βασιλικές υπάρξεις στον ουρανό ακόμα κι όταν δεν υπάρχουν αρχηγοί στη γη.[3]
     Συνεπάγεται ότι η φυσική κατάσταση, το «κράτος της φύσης» (state of nature), έχει τη φύση του κράτους. Με δεδομένη τη διακυβέρνηση της ανθρώπινης κοινωνίας από μεταπροσωπικές αρχές με απώτερη εξουσία ζωής και θανάτου, κάτι σαν το κράτος αποτελεί οικουμενική ανθρώπινη συνθήκη.
     Συνεπάγεται επίσης ότι οι βασιλιάδες είναι μιμήσεις θεών μάλλον παρά θεοί βασιλιάδων – σε πείσμα της συμβατικής εικασίας ότι η θεότητα είναι αντανάκλαση της κοινωνίας. Στην πορεία της ανθρώπινης ιστορίας, η βασιλική εξουσία στάθηκε απότοκη και εξαρτημένη από τη θεϊκή εξουσία. Πράγματι, όχι λιγότερο σε αταξικές κοινωνίες απ’ ό,τι σε μεγάλα βασίλεια, οι ανθρώπινες αρχές μιμούνται τις κυρίαρχες κοσμικές δυνάμεις – έστω σε συρρικνωμένη μορφή. Οι σαμάνοι έχουν τις θαυμαστές δυνάμεις των πνευμάτων, με τα οποία, επιπλέον, αλληλεπιδρούν. Μυημένοι πρεσβύτεροι ή ηγέτες των κλαν παριστάνουν τον θεό, ίσως φορώντας μάσκες, πρυτανεύοντας πάνω στην ανθρώπινη και τη φυσική ανάπτυξη. Οι αρχηγοί καλωσορίζονται και αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο όπως κι οι θεοί. Οι βασιλιάδες ελέγχουν την ίδια τη φύση. Εκείνο που συνήθως θεωρείται αποθέωση των ανθρώπινων ηγετών περιγράφεται καλύτερα, από ιστορική άποψη, σαν ενανθρώπιση του θεού.

Κατά συνέπεια, δεν υπάρχουν εγκόσμιες αρχές: η ανθρώπινη εξουσία είναι πνευματική εξουσία – οσοδήποτε πραγματιστικά κι αν επιτυγχάνεται. Η εξουσία πάνω σε άλλους μπορεί να κερδηθεί με υπέρτερη βία, κληρονομημένο αξίωμα, υλική γενναιοδωρία ή άλλα μέσα, όμως η δύναμη να πράττεις ή να είσαι έτσι θεωρείται ότι ανήκει στους προγόνους, τους θεούς ή άλλα εξωτερικά μεταπρόσωπα που είναι οι πηγές της ανθρώπινης ζωτικότητας και θνητότητας. Σ’ αυτό το πολιτισμικό πλαίσιο, μια προνομιακή σχέση με τους κυρίαρχους της ανθρώπινης μοίρας είναι ο λόγος ύπαρξης της γήινης κοινωνικής εξουσίας. Επιπλέον, όπως αποδεικνύεται από εγκόσμια επιτεύγματα, αυτή η πρόσβαση σε μεταανθρώπινες δυνάμεις μπορεί να έχει υποτακτικά αποτελέσματα σε ανθρώπους πέρα από κείνους που επηρεάζονται άμεσα από τις πράξεις των προσώπων της εξουσίας. Είναι «χάρισμα» – με την αρχική, θεόπνευστη έννοιά του.
     Με αυτή τη θεόπνευστη έννοια, οι Σιλούκ λένε ότι ο βασιλιάς είναι ο Τζουόκ (ο θεός), όμως ο Τζουόκ δεν είναι ο βασιλιάς. Η θεϊκότητα του βασιλιά είναι ένα είδος διυποκειμενικού ανιμισμού. Ως τροπικότητα του Ενός σε Πολλούς (One over Many), η θεότητα μπορεί να εννοηθεί ως η προσωποποιημένη κεφαλή μιας τάξης πραγμάτων που είναι ισάριθμες περιπτώσεις/πραγματώσεις της θεϊκής υπόστασης – που ισοδυναμεί με το ότι, ως διαιρετέο πρόσωπο, ο θεός είναι εγγενής στα πλάσματα και στα γνωρίσματα του βασιλείου του ή της. Οι Χαβανέζοι μιλούν για τα συμβολικά συναφή φυτά, ζώα και πρόσωπα σαν ισάριθμα «σώματα» (kino lau) του θεού: με αυτή την έννοια ο πλοίαρχος Κουκ ήταν, όπως είναι πασίγνωστο, ο θεός Λόνο, όμως ο Λόνο δεν ήταν ο πλοίαρχος Κουκ.[4] Ο διυποκειμενικός ανιμισμός αυτού του είδους δεν είναι τόσο σπάνιος: οι σαμάνοι κατέχονται από τους οικείους τους και τα θύματα από τους μαγγανευτές τους. Η ειδωλολατρεία και η συγγένεια είναι ανάλογες μορφές μιας γενικότερης μεταφυσικής της διυποκειμενικής ύπαρξης.
     Αν συγκριθεί με το είδος των κοσμικών πολιτειών που υπάρχουν στους τροφοσυλλέκτες και σε πολλούς άλλους, η θνητή βασιλεία εκπροσωπεί ένα όριο στην κρατική εξουσία. Γιατί απλώς δεν υπάρχει τρόπος κάποιος θνητός άνθρωπος, όποιες κι αν είναι οι αξιώσεις του, όποιος κι αν είναι ο κοινωνικός μηχανισμός που έχει στη διάθεσή του, να αποχτήσει ποτέ πραγματικά τόση δύναμη όσο ένας θεός. Και οι περισσότεροι βασιλιάδες, παρά την απόλυτη φύση των αξιώσεών τους, ποτέ δεν το προσπάθησαν καν στα σοβαρά.

Για τη μισή ανθρωπότητα, ωστόσο, η δημιουργία της θνητής βασιλείας αποτελεί σημαντικό πλήγμα: επειδή οι βασιλιάδες είναι, πραχτικά σε κάθε γνωστή περίπτωση, αρχετυπικά αρσενικοί. Στις μέρες μας, οι ερευνητές συνηθίζεται να απορρίπτουν τις παλαιολιθικές ή νεολιθικές αναπαραστάσεις ισχυρών γυναικείων μορφών σαν απλές «μυθολογικές» αναπαραστάσεις, χωρίς πολιτική σημασία, όμως στις κοσμικές πολιτείες που υπήρχαν τότε, θα μπορούσε να μην ήταν καθόλου έτσι τα πράγματα. Κι αν ισχύει αυτό, η παγίωση της θεϊκής πολιτικής εξουσίας στην αρσενική κεφαλή μιας βασιλικής οικογένειας ήταν πλήγμα υπέρ της πατριαρχίας κατά δύο έννοιες: όχι μόνο η πρωταρχική ανθρώπινη εκδήλωση της θεϊκής εξουσίας θα ήταν στο εξής αντρική αλλά και ο βασικός στόχος της ιδανικής οικογένειας θα ήταν να παράγει ισχυρούς άντρες.

Η ακριβής ιστορική διαδρομή μέσω της οποίας οι θεϊκές δυνάμεις –η κυριαρχία (sovereignty) κυριολεχτικά μιλώντας– μεταβιβάστηκαν από μεταανθρώπινες υπάρξεις σε πραγματικούς ανθρώπους, αν μπορέσει ποτέ να ανασυσταθεί, θα περιλαμβάνει πιθανώς πολλές απροσδόκητες καμπές. Για παράδειγμα: γνωρίζουμε κοινωνίες (στους αυτόχθονες της Καλιφόρνιας ή στη Γη του Πυρός) όπου αυθαίρετες προσταγές δίνονται μόνο στη διάρκεια τελετών κατά την οποία άνθρωποι ενσαρκώνουν θεούς, αλλά εκείνοι που δίνουν τις προσταγές δεν είναι οι θεοί αλλά κωμωδοί, που φαίνεται να εκπροσωπούν την ουσία της θεϊκής εξουσίας. Σε συγγενικές κοινωνίες (π.χ. στους Κουακιούτλ), αυτό εξελίσσεται σε μια κωμωδιακή αστυνομία (clown-police) που κάνει κουμάντο για μια ολόκληρη τελετουργική περίοδο, ενώ σε άλλες κοινωνίες καταλήγει σε μια σαφέστερη εποχιακή αστυνομία.[5] Σε τέτοιες περιπτώσεις, η κυριαρχία περιορίζεται στο χρόνο: έξω από το ιδιαίτερο τελετουργικό ή εποχιακό πλαίσιο, ακολουθεί αποκέντρωση και εκείνοι στους οποίους είχαν δοθεί κυριαρχικές εξουσίες δεν είναι διαφορετικοί, ούτε έχουν βαρύτερο λόγο απ’ τον καθένα. Η ιερή βασιλεία, σε αντιπαράθεση, μοιάζει τότε να είναι κατά πολύ ένα μέσο για να περιοριστεί η κυριαρχική εξουσία στο χώρο. Ο βασιλιάς, υποστηρίζεται σχεδόν πάντα, έχει απόλυτη εξουσία πάνω στις ζωές και τα αγαθά των υπηκόων του, αλλά μόνο όταν είναι φυσικά παρών. Το αποτέλεσμα είναι ότι χρησιμοποιείται μια ατέλειωτη ποικιλία στρατηγικών για να περιοριστεί η ελευθερία κινήσεων του βασιλιά. Ταυτόχρονα όμως υπάρχει μια αμοιβαία συστατική σχέση ανάμεσα στον περιορισμό του βασιλιά και την εξουσία του: τα ίδια ταμπού που τον περιορίζουν είναι επίσης εκείνα που τον καθιστούν υπερβατική μεταΰπαρξη.

Σχηματισμοί ξενοβασιλείας[6]

Τα βασίλεια με βασιλιά-ξένο (stranger-kingdoms) είναι η κυρίαρχη μορφή προνεοτερικού κράτους σε όλο τον κόσμο. Οι βασιλιάδες που τα κυβερνούν είναι ξένοι ως προς την καταγωγή και ως προς την ταυτότητα. Η δυναστεία ξεκινάει, συνήθως, με έναν ηρωικό πρίγκιπα από ένα μεγαλύτερο εξωτερικό βασίλειο: κοντινό ή μακρινό, μυθικό ή σύγχρονο, ουράνιο ή γήινο. Εναλλακτικά, ντόπιοι ηγεμόνες επωμίζονται την ταυτότητα και την κυριαρχία ξακουστών βασιλιάδων από αλλού –όπως στα ινδικά βασίλεια της νοτιοανατολικής Ασίας– στη θέση ξένων που θα έρχονταν να γίνουν ντόπιοι ηγεμόνες. Έτσι ή αλλιώς, η πολιτεία είναι διττή: διχασμένη ανάμεσα σε ηγεμόνες που είναι ξένοι από τη φύση τους –και παραμένουν μόνιμα ξένοι, αφού αυτή είναι αναγκαία συνθήκη για την εξουσία τους– και τους υποκείμενους αυτόχθονες, που είναι οι «ιδιοκτήτες» της χώρας. Η διττή συγκρότηση αναπαράγεται διαρκώς στις αφηγήσεις και τις τελετές, ενώ ενσαρκώνεται συνεχώς στις διαφορικές λειτουργίες, εφέσεις και δυνάμεις της άρχουσας αριστοκρατίας και του ντόπιου λαού.
     Το βασίλειο δεν είναι ενδογενής σχηματισμός κι ούτε αναπτύσσεται απομονωμένο: είναι συνάρτηση των σχέσεων ενός ιεραρχικά οργανωμένου, διακοινωνιακού ιστορικού πεδίου. Η ανωτερότητα της άρχουσας αριστοκρατίας δεν γεννιέται από τη διαδικασία του σχηματισμού κράτους αλλά μάλλον το κράτος γεννιέται από την απριόρι ανωτερότητα μιας αριστοκρατίας από αλλού – προικισμένης από τη φύση της με μια ορισμένη libido dominandi, μια επιθυμία για κυριαρχία. Η άρχουσα τάξη προηγείται και φτιάχνει μια υποτελή τάξη.

Στο δρόμο του προς τη βασιλεία, ο ιδρυτής της δυναστείας είναι διαβόητος για άθλους αιμομιξίας, αδελφοκτονίας, πατροκτονίας ή για άλλα εγκλήματα ενάντια σε συγγενείς και απέναντι στην κοινή ηθική – μπορεί επίσης να είναι διάσημος επειδή νίκησε επικίνδυνους, φυσικούς ή ανθρώπινους, εχθρούς. Ο ήρωας φανερώνει μια φύση πάνω, πέρα και μεγαλύτερη από εκείνη του λαού πάνω στον οποίο προορίζεται να βασιλέψει – γι’ αυτό και έχει τη δύναμη να βασιλέψει. Όσο κι αν συγκρατείται ή αν μετουσιώνεται στο εγκαθιδρυμένο βασίλειο, η τερατώδης και βίαιη φύση του βασιλιά παραμένει βασική προϋπόθεση της κυριαρχίας του. Πράγματι, σαν σημάδι των μεταανθρώπινων πηγών της βασιλικής εξουσίας, η βία, ιδίως όπως επιδεικνύεται στη νίκη, μπορεί να λειτουργεί πολιτικά τόσο σαν θετικό μέσο σαγήνης όσο και σαν υλικό μέσο κυριαρχίας.
     Παρά την παραβατική βία του ιδρυτή, ωστόσο, το βασίλειό του εγκαθιδρύεται συνήθως ειρηνικά. Η κατάχτηση είναι υπερεκτιμημένη σαν πηγή «σχηματισμού κράτους». Με δεδομένες τις ιδιαίτερες συγκυρίες –όπου συμπεριλαμβάνονται εσωτερικές και εξωτερικές συγκρούσεις του ιστορικού πεδίου– ο ιθαγενής λαός έχει συχνά τους λόγους του να ζητάει ένα «βασιλιά για να μας κρίνει και να μας οδηγήσει και να πολεμήσει τις μάχες μας» (Σαμουήλ Α΄, η΄, 20). Ακόμα και στην περίπτωση μεγάλων βασιλείων, όπως το Μπενίν ή οι Μεξίκα, η πρωτοβουλία μπορεί να πηγάζει από τον ιθαγενή λαό, που καλεί έναν πρίγκιπα από ένα ισχυρό εξωτερικό βασίλειο. Μερικές περιπτώσεις που θεωρούνται «κατάχτηση», στην παράδοση ή στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία, συνιστούν μάλλον σφετερισμό του προηγούμενου καθεστώτος παρά βία εναντίον του ντόπιου πληθυσμού.

Ενώ συχνά δεν υπάρχει παράδοση κατάχτησης, υπάρχει πάντα παράδοση συμβολαίου: κυρίως με τη μορφή γάμου ανάμεσα στον πρίγκιπα-ξένο και μια σημαντική γυναίκα του αυτόχθονου πληθυσμού – συνήθως κόρη του ντόπιου ηγέτη. Η κυριαρχία ενσαρκώνεται και μεταβιβάζεται στη ντόπια γυναίκα, που αποτελεί τον δεσμό ανάμεσα στους ξένους εισβολείς και τον τοπικό λαό. Ο γόνος αυτής της αρχικής ένωσης –που συχνά τιμάται σαν ο παραδοσιακός ιδρυτής-ήρωας της δυναστείας– συνδυάζει και περικλείει στο πρόσωπό του τα βασικά ντόπια και ξένα συστατικά του βασιλείου. Πατέρας της χώρας κατά μία έννοια, όπως μαρτυράει επίσης η πολυγυνία του και τα σεξουαλικά του κατορθώματα, ο βασιλιάς είναι, κατά μια άλλη έννοια, το παιδί-αρχηγός του αυτόχθονου λαού, που περιλαμβάνει τους μητρικούς του προγόνους.
     Ακόμα κι όταν υπάρχει κατάχτηση, δυνάμει του αρχικού συμβολαίου αυτή είναι αμφίδρομη: η αμοιβαία περιστοίχιση του αυτόχθονου λαού από το βασιλιά-ξένο και του βασιλιά από τον αυτόχθονο λαό. Τα τελετουργικά της ανάρρησης του βασιλιά αναπαριστάνουν συνήθως την εξημέρωση του απείθαρχου ξένου: πεθαίνει, ξαναγεννιέται, ανατρέφεται και φτάνει στην ωριμότητα στα χέρια των ντόπιων ηγετών. Η άγρια ή βίαιη φύση του δεν εξαλείφεται αλλά μάλλον μετουσιώνεται και καταρχήν χρησιμοποιείται για το κοινό καλό: στο εσωτερικό για την κύρωση της δικαιοσύνης και της τάξης, στο εξωτερικό για την άμυνα του βασιλείου ενάντια σε φυσικούς και ανθρώπινους εχθρούς. Αλλά ενώ ο βασιλιάς εξημερώνεται, ο λαός εκπολιτίζεται. Η βασιλεία είναι εκπολιτιστική αποστολή. Ο ερχομός του βασιλιά-ξένου λέγεται συχνά ότι εξύψωσε τους ντόπιους από μια στοιχειώδη κατάσταση φέρνοντάς τους πράγματα όπως η γεωργία, η κτηνοτροφία, εργαλεία και όπλα, μέταλλα – ακόμα και τη φωτιά και το μαγείρεμα, επομένως ένα μετασχηματισμό από τη φύση στον πολιτισμό (με τη λεβιστροσιανή έννοια). Όπως έχει ειπωθεί για τις αφρικάνικες κοινωνίες, δεν ήταν πολιτισμένο να είσαι χωρίς βασιλιά.
     Όπως δηλώνεται αλληγορικά στην αρχική ένωση, η σύνθεση των ξενικών και των αυτόχθονων δυνάμεων –αρσενικών και θηλυκών, ουράνιων και γήινων, βίαιων και ειρηνικών, κινητών και ριζωμένων, ξένων και ντόπιων, κλπ– εγκαθιδρύουν ένα κοσμικό σύστημα κοινωνικής βιωσιμότητας. Σε ένα κοινό σχήμα, η πρόσβαση του αυτόχθονου λάου στις πνευματικές πηγές της γονιμότητας της γης ενδυναμώνεται από τη βασιλική μεταβίβαση γονιμοποιών δυνάμεων, όπως η βροχή κι ο ήλιος που κάνουν τη γη να γεννοβολάει. Συμπληρώνοντας ο ένας τον άλλο, ο ντόπιος λαός και οι ξένοι ηγέτες σχηματίζουν μια βιώσιμη ολότητα – που είναι εκείνη που βοηθάει το βασίλειο να διαρκέσει, ανεξάρτητα από τις εντάσεις των εθνοτικών και ταξικών διαφορών.

Μολονότι έχει παραχωρήσει την εξουσία στον ξένο βασιλιά, ο ντόπιος λαός διατηρεί μια ορισμένη υπολειμματική κυριαρχία. Λόγω της μοναδικής τους σχέσης με τις δυνάμεις της γης, οι απόγονοι των άλλοτε ντόπιων ηγεμόνων είναι οι αρχιερείς του νέου καθεστώτος. Ο έλεγχος που ασκούν στη διαδοχή του βασιλιά, συμπεριλαμβάνοντας και τις τελετές της βασιλικής ανάρρησης, είναι η εγγύηση της νομιμότητας του ξενόφερτου ηγεμόνα. Στο ίδιο πνεύμα, οι ντόπιοι ηγέτες έχουν συνήθως εγκόσμιες εξουσίες ως σύμβουλοι του βασιλιά-ξένου και μερικές φορές τού προμηθεύουν τον λεγόμενο «πρωθυπουργό» του. Σε σημαντικό βαθμό, η αρχή ότι η κυριαρχία του βασιλιά τού ανατίθεται από το λαό, στον οποίο ανήκει αρχικά και δικαιωματικά, είναι ριζωμένη στους σχηματισμούς ξενοβασιλείας, επομένως ευρέως γνωστή πριν και πέρα από τις εκφράσεις της στην πρώιμη νεότερη Ευρώπη.
     Παρότι θεωρείται ανώτερη και εθνοτικά πάντα ξένη, η άρχουσα αριστοκρατία συχνά δεν είναι κυρίαρχη γλωσσικά ή πολιτισμικά, αλλά, από την πλευρά αυτή, έχει αφομοιωθεί με τον αυτόχθονο πληθυσμό. Αναλόγως, η ταυτότητα του βασιλείου είναι συνήθως εκείνη του ντόπιου λαού.
     Η ευρωπαϊκή αποικιοκρατία είναι συχνά, από πολλές απόψεις, μια ύστερη ιστορική μορφή των αυτόχθονων παραδόσεων ξενοβασιλείας: ο πλοίαρχος Κουκ, ο Ράτζα Μπρουκ και ο Ερνάντο Κορτές, για παράδειγμα.

(συνεχίζεται)

tetartoskosmos@gmail.com

σημειώσεις

* «Theses on kingship»: Πρόκειται για την εισαγωγή στον τόμο David Graeber & Marshall Sahlins, On Kings (HAU Books, 2017), Περί Βασιλέων θα λέγαμε, εισαγωγή που συνυπογράφουν οι δύο συγγραφείς. Το βιβλίο αποτελείται από εφτά κεφάλαια – ανεξάρτητα δοκίμια στην πραγματικότητα, που όμως συνδέονται με μια κοινή συλλογιστική. Τέσσερα από αυτά τα δοκίμια είναι του Μάρσαλ Σάλινς: «The original political society» (κφ. 1), «The atemporal dimensions of history: In the old Kongo kingdom, for example» (κφ. 3), «The stranger-kingship of the Mexica» (κφ. 4) και «The cultural politics of core-periphery relations» (κφ. 6), ενώ τα υπόλοιπα τρία είναι του Ντέιβιντ Γκρέμπερ: «The divine kingship of the Shilluk: On violence, utopia, and the human condition» (κφ. 2), «The people as nursemaids of the king: Notes on monarchs as children, women’s uprisings, and the return of the ancestral dead in central Madagascar» (κφ. 5) και «Notes on the politics of divine kingship: Or, elements for an archaeology of sovereignty» (κφ. 7).

** Marshal Sahlins, Τι στο … Φουκό;!, μτφ. Ν. Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Απρίλης 2021. Πρόκειται για τη συμπληρωμένη έκδοση (2018, και με νέο τίτλο) της διάσημης συλλογής πολύ σύντομων ή και επιγραμματικών κειμένων που είχε πρωτοκυκλοφορήσει το 1993 με τον τίτλο Περιμένοντας τον Φουκό (από την οποία βλ. επίσης εδώ). Καθώς η νέα αυτή έκδοση περιλαμβάνει, «σε περιληπτική μορφή, όσα απασχόλησαν τον Σάλινς μέσα στις δύο τελευταίες δεκαετίες», βρίσκουμε στις σελίδες της δυο εκτενή αποσπάσματα από τις «Θέσεις περί βασιλείας» (τα οποία δηλώνονται ρητά) καθώς και πολλές άλλες αδήλωτες και σποραδικές αναφορές στα υπόλοιπα κείμενα του Περί βασιλέων.

*** Οι υποσημειώσεις είναι του Τέταρτου Κόσμου, περιλαμβάνουν όμως επίσης τις βιβλιογραφικές αναφορές στις οποίες παραπέμπουν οι συγγραφείς. Έχουν παραληφθεί, για λόγους που έχουν να κάνουν με την εμφάνιση, τα αρχικά τιτλάκια (ΔΟΜΕΣ, Η βασιλεία γενικά).

[1] Sovereignty: ιστορικά, η εξουσία ενός (απώτερου κι απόλυτου) Κυρίαρχου Άρχοντα, Sovereign ή Souverain (από παλαιογαλλικό soverain, από λαϊκό λατινικό *superānus). Επομένως, η καθιερωμένη έκφραση «λαϊκή κυριαρχία» είναι αντιφατική επειδή σημαίνει (από ιστορική ή ετυμολογική άποψη τουλάχιστον), σε απλά λόγια, «λαϊκή βασιλεία» ή «μοναρχία του λαού», σμίγοντας σε ένα τους δυο αντίθετους πόλους του παλαιού καθεστώτος.

[2] Με τη θεϊκή βασιλεία των Σιλούκ, ένα από τα κλασικά παραδείγματα του Φρέιζερ στο Χρυσό Κλώνο, ασχολείται ο Γκρέμπερ στο δεύτερο κεφάλαιο του ίδιου τόμου.

[3] Η επιχειρηματολογία του Σάλινς σχετικά με την «αρχέγονη πολιτική κοινωνία» ξεκινάει από τούτη την, «υπαρξιακή» θα λέγαμε, βάση: «Το πεπερασμένο είναι η οικουμενική ανθρώπινη δυσχέρεια: οι άνθρωποι δεν ελέγχουν τις βασικές συνθήκες της ύπαρξής τους. Αν οι άνθρωποι ελέγχανε πραγματικά τις ζωές τους, δεν θα πέθαιναν. Ή δεν θα αρρώσταιναν. Ή πάλι, δεν κυβερνούν τον καιρό και τις άλλες εξωτερικές δυνάμεις από τις οποίες εξαρτάται η ευημερία τους. Η δύναμη της ζωής που κάνει φυτά και ζώα να μεγαλώνουν ή τις γυναίκες να γεννάνε παιδιά δεν είναι δικό τους έργο». Οι δυνάμεις αυτές, λοιπόν, θεωρείται ότι ανήκουν «στα λεγόμενα “πνεύματα”, που πιο σωστό είναι να λέγονται “μεταπρόσωπα”», ή «μεταανθρώπινες υπάρξεις», επομένως η πρόσβαση στα μεταπρόσωπα αυτά (που ελέγχεται από σαμάνους, μυημένους πρεσβύτερους κλπ) γίνεται «η βασική πολιτική αξία σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες που είναι οργανωμένες με αυτό τον τρόπο». Με άλλα λόγια: «Η ανθρώπινη πολιτική εξουσία είναι ο σφετερισμός της θεϊκής εξουσίας» (Βλ. Τι στο … Φουκό;!, σελ. 127 και 130, και «The original political society», On Kings, σελ. 57 και 60). Αυτός ο θεϊκός σφετερισμός συμπυκνώνεται τελικά στο πρόσωπο του βασιλέα-ύπατου κυρίαρχου. Εφόσον όμως η αρχή της βασιλείας επιβιώνει στα καθεστώτα «λαϊκής κυριαρχίας», επιτρέπεται ν’ αναρωτηθούμε μήπως τα καθεστώτα αυτά σφετερίζονται με τον ίδιο τρόπο δυνάμεις ζωής και θανάτου που είναι πέρα από την εμβέλειά τους. Δηλαδή: μήπως π.χ. αυτό που έχει ονομαστεί «βιοεξουσία», ή και «βιοπολιτική», είναι τελικά η (προσποιητή, προφανώς) διαβεβαίωση, διακηρυγμένη από τα αντίστοιχα αρμόδια ιερατεία, ότι τα καθεστώτα αυτά ελέγχουν απολύτως τη ζωή και το θάνατο. Το ίδιο πράγμα, ειδωμένο από τα κάτω, λέγεται «επιβιωτισμός»: το αλλόκοτο αίτημα ενός τρομαγμένου λαού ότι η εξουσία οφείλει, σε αντάλλαγμα της υποταγής του, να του προσφέρει αυτή την υποσχεμένη αθανασία. Αθανασία που είναι, φυσικά, συμβολική – «μα τι άλλο θα μπορούσε να είναι;».

[4] Ο Σάλινς έχει ασχοληθεί εκτεταμένα με το συναπάντημα ανάμεσα στον βρετανό πλοίαρχο και τους Χαβανέζους, που οδήγησε πρώτα στην αποθέωσή του και μετά στη δολοφονία του, βλ. κυρίως How «Natives» Think: About Captain Cook, For Example, University of Chicago Press, 1995, όπου συνοψίζεται και η περίφημη διαμάχη του με τον Gananath Obeyesekere.

[5] Π.χ. στους Ινδιάνους των Πεδιάδων, σύμφωνα με κλασικές μελέτες των Robert H. Lowie και Alfred L. Kroeber, βλ. π.χ. μια σύνοψη στο Maurice Greer Smith, Political Organization of the Plains Indians, Λίνκολν, Νεμπράσκα, 1925.

[6] Ολόκληρο αυτό το κεφάλαιο, με ασήμαντες μικροδιαφορές και με τον ίδιο τίτλο, περιλαμβάνεται στο Τι στο … Φουκό;!, ό.π., σελ. 157-162.

Εικονογράφηση: Μερικοί «αυτοκράτορες» των Αζτέκων, δύο Ίνκα, κάποιοι βασιλιάδες στην Αφρική (των Σιλούκ, της Δαχομέης, ο μουάμι της Ρουάντας), ένας ηγεμόνας Μάγια, ένας χαβανέζος αρχηγός κι ένας ινδιάνος βασιλιάς στη Φλόριδα (όπως τον είδαν οι πρώτοι ευρωπαίοι ταξιδιώτες).